लढा शेतकरी आंदोलनांचा!!

साधारणतः भारतात आत्महत्या हा शब्द आला की दोनच गोष्टी समोर येतात. एक म्हणजे विद्यार्थी आणि दुसरा शेतकरी... ह्यातला विद्यार्थी हा गट बराच चर्चिला जातो कारण बहुतांशी तो शहरी असतो. पण शेतकरी आत्महत्या हा विषय फक्त निवडणुका आल्या की थोडा काळ चघळला जातो आणि मग पुन्हा एकदा जुन्या पेपराबरोबर रद्दीत जाऊन बसतो. आपण सर्वांनीच शेतकरी आत्महत्या ह्या विषयावर बरीच् मते ऐकली असतात. मग त्यात रासायनिक खतांमुळे नापीक जमीन, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अभाव ते पार अशिक्षितपणा आणि कर्जबाजारीपणा... सगळी करणे आपापल्या परीने उहापोह करतच असतात. परंतु ह्या सगळ्यांमधला कळीचा मुद्दा नेमका कोणता हे ठरवणे इतके सोपे काम नाही. भारतातील शेती ही भारताप्रमाणेच विविधतेनी नटलेली आहे. ह्या विविधतेला नेमका कसला शाप लागला आहे हे ओळखणे महा-कठीण काम वाटते. पण एका माणसाने ह्या समस्येमागचे नेमके कारण व समान सूत्र ओळखून त्यावर कामही केले आणि आवाजही उठवला. त्याला स्वतंत्र भारताच्या इतिहासातले पहिलेच भव्य ‘शेतकरी आंदोलन’ मानले जाते आणि त्याचे जनक म्हणजे शरद जोशी!

• सुरूवात

शरद जोशी हे UPSC मधून Indian Postal Services मध्ये काम करत होते. त्यात ते universal Postal Union मध्ये भारतातर्फे Switzerland येथे नियुक्त होते. तिथल्या ऐशोआरामाच्या जीवनात पण त्यांना दिसली ती विकसित आणि अविकसित देशांच्या मधली प्रचंड दरी.. त्यात भारतात पिचणारा दीनवाणा शेतकरी! शेवटी एके दिवशी नोकरीचा राजीनामा देऊन त्यांनी भारतात येऊन चाकण येथे मुद्दाम कोरडवाहू जमीन विकत घेतली. प्रचंड कष्ट करून ती कसायला सुरुवात केली. इथे त्यांना खऱ्या अडचणी कळायला सुरुवात झाली. एकतर कोणत्याही सुविधांचा अभाव... निसर्गाच्या लहरीपणावर अवलंबून राहणारा शेतकरी! त्याचबरोबर सरकारी परवानग्या मिळवण्यासाठी सतत मारावे लागणारे खेटे आणि प्रचंड भ्रष्टाचार. सरकारी यंत्रणेचा जाच आणि अकार्यक्षमता चीड आणणारी होती. पण तरीही त्यावर मात करून शरद जोशींनी शेतीला सुरुवात केली. पहिले काही प्रयत्न तसे निष्फळ गेले. पण मग एकदाचे कांद्याचे यशस्वी पीक आले. तो घेऊन ते बाजारात आले तेव्हा त्यांना उत्पादन खर्चापेक्षा कमीच भाव मिळाला. त्यात कांदा हे नाशवंत पीक! फार काळ न विकता ठेवता येत नाही. त्याने उलट शेतकऱ्याचे नुकसानच होते आणि मग मिळेल त्या पडक्या भावाला तो कांदा विकावा लागतो. शरद जोशींनी हे अनुभव नीट हेरले. जर शेतकऱ्याला उत्पादन खर्चापेक्षा कमी भाव मिळत असेल तर तो कर्जबाजारीपणाच्या चक्रातून कधीच बाहेर येऊ शकणार नाही. डोक्यावर सतत कर्ज असेल तर शिक्षणाचा अभाव होईल. अशाने चुकीच्या समजुती व परंपरा ह्यातून ग्रामीण शेतकरी अजूनच मागे पडत जाईल. आर्थिक गरिबीतून साध्या साध्या रोगांमुळे कुपोषण वाढत जाते. त्यातून रोजगार क्षमता अजून खालावते आणि मग पुन्हा एकदा हे दुष्टचक्र फिरू लागते. ह्याचा नेमका उपाय म्हणजे किमान फायदा होईल असा भाव शेतकऱ्याला मिळवून देणे! यातूनच जन्म झाला पहिल्यावहिल्या शेतकरी आंदोलनाचा! २५ मार्च १९७८ साली चाकणच्या कांदे बाजारात शेतकऱ्यांनी शरद जोशींच्या नेतृत्वाखाली आंदोलन सुरु केले. आंदोलन भव्य नसले तरी आजवर कधी कोणी आवाज उठवला नव्हता. व्यापाऱ्यांना व प्रशासनाला हा एक धक्काच होता. शेवटी त्यांच्या मागण्या मान्य होऊन कांदा खरेदी वाढीव भावाने सुरु झाली.

• ऊस आंदोलन – मानाचा तुरा

दरम्यान शरद जोशींनी काळाची गरज ओळखून “शेतकरी संघटना’ ह्या नावाने एक संघटना स्थापन केली. त्याचा उद्देश हा शेतकऱ्यांची एकी घडवून आणणे व त्यातून नेमक्या समस्यांवर उपाय शोधून त्यासाठी आवाज उठविणे हा होता. ह्यात शरद जोशींना पुढचे पीक दिसले ते ऊसाचे! ऊस हे महाराष्ट्रासाठी फार महत्वाचे पीक होते. सगळा ऊस हा सहकारी साखर कारखान्यांकडे जात असे. तिथेच शेतकऱ्यांना ऊसाची किंमत दिली जाई. खरे तर शेतकरी हितासाठी तयार झालेले साखर कारखाने नंतर ह्याच शेतकऱ्यांच्या उरावर बसले. हे साखर कारखाने म्हणजे श्रीमंत, सत्तापिपासू राजकारण्यांचे अड्डे बनून गेले. त्यातून सामान्य गरीब शेतकरी पिसला जाऊ लागला. एका quintal चा उत्पादन खर्च २९० असताना प्रत्यक्षात भाव मात्र १४५ एवढाच मिळत असे! ही विसंगती भयानक होती. शरद जोशींनी ह्याविरुद्ध नाशिक जिल्ह्यातील पिंपळगाव बसवंत येथे आंदोलन छेडले. “भीक नको, हवे घामाचे दाम” असे म्हणत शेतकरी संघटनेने एका पाठोपाठ एक अशी आंदोलने सुरु केली. ऊसाचे आंदोलन महत्त्वाचे अशासाठी कारण त्याने शेतकरी संघटना एकदम राष्ट्रीय झोतात आली. ह्या आंदोलनाने शेतकऱ्यांच्या एकजुटीची खरीखुरी ताकद सरकार, प्रशासन आणि शहरी भागाला दाखवून दिली. आंदोलनात प्रथमच रस्ता रोको व रेल रोकोचे प्रयोग करण्यात आले. “कांद्याला मंदी, तर ऊसाला बंदी” ह्या घोषणेने जिल्ह्यातले सहकारी साखर कारखाने बंद ठेवण्यात आले. ह्या आंदोलनाला भव्य प्रतिसाद मिळाला. सरकारने प्रति quintal किमान रुपये ३०० चा भाव द्यावा अशी त्यांची न्याय्य मागणी होती. त्यात १० नोव्हेंबर १९८० रोजी पोलिसांनी आंदोलनकर्त्यांवर गोळीबार केला. त्यामध्ये दोन शेतकरी हुतात्मा झाले. आजही हा दिवस संघटनेमार्फत हुतात्मा दिन म्हणून सजरा होतो. या घटनेमुळे आंदोलन शमून जाण्याऐवजी अजूनच पेटले. मुंबई-आग्रा महामार्ग आणि नाशिक-मनमाड रेल्वे रोखून धरण्यात आली. तब्बल २ लाख शेतकरी ह्यात सामील झाले. ह्या आंदोलनादरम्यान अनेक ट्रक ड्रायव्हर चिडून आंदोलनकर्त्यांवर तलवारी घेऊन धावून गेले. त्यातले बरेचसे पंजाबी होते. त्यांना शांत करत जेव्हा आंदोलनकर्त्यांनी समजावून सांगितले तेव्हा तेही आंदोलनात आनंदाने सामील झाले. उलट पंजाबमधील शेतकऱ्यांची सुद्धा हीच स्थिती असून तुम्ही तिथे देखील आमच्या मदतील या असे त्यांनी आवाहन केले. शरद जोशींना ह्यातून हा प्रश्न देशव्यापी असल्याची जाणीव होत होती. अखेर तत्कालीन मुख्यमंत्री अब्दुल रेहमान अंतुले ह्यांनी सर्व मागण्या मान्य केल्या आणि वाढीव भाव दिला गेला.

• महत्त्व

उत्पादन खर्चावर भाव ठरवणे हा साधा गणिती हिशोब आहे. जर तो पाळला गेला नाही तर कोणताही धंदा बुडीतच जाणार हे निश्चित आहे. मग शेती हा देखील व्यवसाय टिकवायचा असेल तर त्याचं रुपांतर हे फायदेशीर धंद्यात झालं पाहिजे ही त्या मागची सोपी विचारधारा होती. संघटनेने पुढे तंबाखू, कापूस अशा अनेक आंदोलनांचा भडका उडवला. देशभरातले शेतकरी आशेने पल्लवित झाले. पुढे शेतकरी संघटना महाराष्ट्राबाहेरही जाऊन पोचली. सर्व आंदोलनात स्त्रियांचा सहभाग मोठा होता. एवढेच नव्हे तर जेव्हा प्रमुख नेते तुरुंगात गेले तेव्हा स्त्रियांनी न डगमगता आंदोलनाचे नेतृत्व खंबीरपणे केले. सरकारवर अशाने प्रचंड दबाव येत असे. त्याही काळात शरद जोशींच्या जातीचा उल्लेख करून अनेक नेत्यांनी आंदोलनात फूट पाडायचा प्रयत्न केला. पण हा प्रश्न जातीवर आधारित नसून आर्थिक आहे हे शेतकऱ्यांनी मनोमन हेरले होते. त्यामुळे एका अर्थी हे आंदोलन जातीविरहित होते. तिथे एकच जात होती - ती म्हणजे व्यवस्था पिडीत शेतकऱ्यांची!

• विचारसरणी

आपण सतत जे अनेक नेत्यांच्या बोलण्यातून ऐकत असतो ती ‘भारत विरुद्ध इंडिया’ हे संकल्पना मुळात शरद जोशींची! शहरी भागाकडून म्हणजेच इंडियाकडून ग्रामीण भागाचे - भारताचे कसे शोषण होते हे त्यांनी सूत्रबद्ध रीतीने मांडून दाखवले. मुळात देशाची अर्थव्यवस्था ही समाजवादी विचारांवर आधारित होती. ज्यातून खरे तर एकता यायला हवी तिथे सरकारी एकाधिकारशाहीमुळे शोषण होत होते. शेतकऱ्यांची लूट केली जात होती. शरद जोशींचा ह्या समाजवादी विचारांनाच विरोध होता. ह्याचे सोपे उदाहरण म्हणजे तत्कालीन पंतप्रधान नरसिंह राव ह्यांनी एकदा कबुली दिली की भारतात शेतकऱ्याला उणे ७२% सबसिडी दिली जाते. म्हणजे त्याचे उत्पन्न १०० रु असेल तर त्याच्याकडून कमी भाव देऊन फक्त ७२ रु मिळवलेले असतात. एकुणात शरद जोशींची विचारधारा ही उजवी होती. जेव्हा भारताची अर्थव्यवस्था खुली झाली तेव्हा त्याचे त्यांनी स्वागतच केले.

शरद जोशींना टीकाकार देखील भरपूर होते. त्यांना विरोध हा डाव्या विचारवंतांकडून होत असे. शरद जोशींची मागणी एकांगी असून फक्त शेतीमालाला वाढीव भाव दिल्याने प्रश्न सुटणार नाहीत असे काहींचे म्हणणे होते. उलट अशाने मालाची किंमत वाढत जाऊन ती परवडेनाशी होईल, कारण ग्राहकांच्या क्रयशक्तीवरही भाव आधारित असतो. ती जर वाढली नाही तर हे चक्र कोसळून पडेल, अशी टीका त्यांच्या धोरणांवर झाली. तसेच खुल्या अर्थव्यवस्थेचे स्वागत केल्याने त्यांचे अनेक जवळचे सहकारी मतभेद होऊन दूर झाले. शेतकरी संघटनेची ताकद काहीशी कमी झाली. अशातच त्यांनी राजकारणात उडी घेतली. ‘स्वतंत्र भारत पक्ष’ ह्या नावाने शेतकरी संघटनेचा अधिकृत पक्ष स्थापन झाला. पण इथेही मोठ्या प्रमाणात अपयश आले. जे मुद्दे आंदोलनात चालतात ते निवडणुकीत चालत नाहीत ह्याची प्रचिती आली.

शेतकरी संघटना आजही अस्तित्वात आहे आणि वेळोवेळी ती विविध प्रश्नांवर आवाजही उठवत असते. आज संघटनेची ताकद कमी झालेली असली तरी शरद जोशी व त्यांच्या सहकाऱ्यांचे योगदान इतिहासाला नाकारता येणार नाही. प्रस्थापित अर्थतज्ज्ञांसारखे ते फक्त पुस्तके वाचून शिकले नव्हते तर त्यांनी स्वतः शेती करून सर्व भोग भोगून पहिले होते. त्यांचे ज्ञान अनुभवाने समृद्ध झालेले होते. खरेतर शेतकरी आंदोलनचा इतिहास हा एका अर्थी शरद जोशींचा इतिहास आहे. त्यांचे निधन १२ डिसेंबर २०१५ रोजी झाले आणि एक वादळी पर्व संपले! पण त्यांनी आज स्वतंत्र भारताच्या इतिहासात आपला ठसा कायमचा उमटवला आहे, ह्यात शंकाच नाही!

- डॉ. देवव्रत शिरोळकर

shirolkar.devavrat@gmail.com

शरद जोशींच्या निधनानंतर झी २४ तास या वृत्तवाहिनीने त्यांच्या जीवनप्रवासावर तयार केलेली ही चित्रफित पहा 

https://youtu.be/IzeKq9Eltro

शेतकरी संघटना न्यास आणि सेंटर फॉर इंटरनेट अँड सोसायटी यांच्या संयुक्त साहचर्याने शरद जोशी आणि शेतकरी संघटनेशी संबंधित सर्व साहित्य - पुस्तके, फोटो, ध्वनी-चित्रफिती इ. विकिमिडिया प्रकल्पांमध्ये मुक्त रुपात सर्व समाजाला उपलब्ध करून देण्यासाठीचा प्रकल्प हळूहळू आकाराला येत आहे. ३० जूनअखेर पुढील साहित्य मुक्त करून अपलोड केले गेले आहे. आपण हे साहित्य कोणत्याही प्रकारे वापरू शकता -

* शरद जोशी यांची १३ पुस्तके - https://w.wiki/Vgd
* भानू काळे यांचे १ पुस्तक - https://w.wiki/Vgc
* सुरेशचंद्र म्हात्रे संपादित १ पुस्तक - https://w.wiki/Vfw

विजयी अरुण - अचल स्वामी

चित्रपटांसाठी साऊंड रेकॉर्डिंगचं काम करताना शूटिंगच्या निमित्तानं अनेकवेळा देशात परदेशात बरीच भटकंती होत असते. तरीही काही ठिकाणं राहून जातात. त्यातलंच एक ‘अरुणाचल प्रदेश’. नोव्हेंबर २०१९ मध्ये दिग्दर्शिका विनीता अनगळ यांचा फोन आला, ‘अरुणाचलमध्ये एक डॉक्युमेंट्री करायची आहे. साऊंडचं काम आहे.’ नेहमी जशा ध्वनिमुद्रणाच्या सुपार्‍या असतात तशीच ही सुद्धा होती. वाटलं, असून असून काय असणार, एखादं गाव, गरीबी, आदिवासी.. काही क्रिएटिव्हिटी नाही.. एखादी समस्या, प्रश्न आहे तसा रेकॉर्ड करायचा, असंच काहीसं वाटत होतं, फरक इतकाच की, स्थळ ‘अरुणाचल प्रदेश’.

१ डिसेंबर २०१९ ला टीमसोबत निघालो. पुण्याहून आसाममधल्या दिब्रूगडला आम्ही विमानाने पोहोचलो. दिब्रूगड ते रोइंग हा प्रवास रस्त्याने जीपमधून करायचा होता. साधारण पाच सहा तासांचा हा प्रवास अतिशय आल्हाददायक होता. स्वच्छ सूर्यप्रकाश, थंड हवा, रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला चहाचे मळे, डोंगररांगा बघूनच अरुणाचलच्या सौंदर्याची चाहूल लागत होती. रोइंगच्या जरा अलिकडेच आमची गाडी बंद पडली. अंधारून आलं होतं. थोड्याच वेळात दुसरी गाडी आम्हाला नेण्यासाठी आली. गाडीतून उतरून पंचावन्न - साठीचं एक व्यक्तिमत्व आमच्याकडे आलं आणि “नमस्कार, मी विजय स्वामी!” म्हणत आपली ओळख करून दिली. त्यांच्याबरोबरच आम्ही रोइंगमध्ये रिवॉच (RIWATCH) ला पोहोचलो. खूप छान स्वागत, आदरातिथ्य झालं. ‘आठ दहा दिवस राहायचं, ज्या कामासाठी आलोय तेव्हढं करायचं आणि निघायचं’, असा साधारण व्यावसायिक विचार होता. पण जसजसं शूटिंग होऊ लागलं तसं काहीतरी वेगळं असं जाणवू लागलं. हळू हळू रिवॉच आणि विजय स्वामींचा प्रवास उलगडू लागला.

कन्याकुमारीच्या विवेकानंद केंद्रातून ‘जीवनव्रती’ म्हणजे ‘संपूर्ण जीवन स्वामी विवेकानंदांच्या विचाराने जगणे’ स्वीकारल्यानंतर विजयजींची पोस्टिंग १९८६ साली अरुणाचल प्रदेशला झाली. दळणवळणाची साधनं, दैनंदिन सुख-सुविधा यांचा प्रचंड अभाव अशी परिस्थिती असतानाही विजयजींनी अरुणाचलमध्ये राहायचं ठरवलं. पण तिथं काम करणं सोप नव्हतं. तिथलं राहणीमान, खानपान विजयजींना अजिबात मानवणारं नव्हतं. मुळात तिथला मुख्य आहार म्हणजे विविध प्रकारचा मांसाहार व भात, आणि विजयजी पूर्णतः शाकाहारी. संघर्षाला इथूनच सुरुवात झाली. कित्येक वेळा उकडलेले बटाटे खाऊन किंवा कधी उपाशीपोटी फक्त पाणी पिऊन त्यांनी दिवस काढले. त्याचबरोबर तिथली भाषा वेगळी, वातावरण वेगळं. आदिवासींचे पाडे बर्‍यापैकी अंतरावर होते. ऊन वारा पाऊस ह्यांच्याशी सामना करत पायी त्यांच्यापर्यंत पोहोचावं लागायचं.

सुरुवातीला विवेकानंद केंद्राच्या शाळांमध्ये विजयजींनी शिक्षक म्हणून साक्षरतेसाठी काम केलं. नंतर एका स्कॉलरशिपवर ते अमेरिकेला ICCS (International Centre for Cultural Studies) संस्थेत अभ्यासासाठी गेले. परतल्यावर त्यांनी RIWATCH (Research Institute of World Ancient Traditions Cultures and Heritage) ही संस्था २००९ मध्ये रोइंग येथे स्थापन केली. अरुणाचलमध्ये आदिवासींच्या २५ ते ३० मुख्य आणि ७० ते ८० उपजमाती आहेत. सुरूवातीला रोइंगमधल्या प्रमुख ‘इदूमिश्मी’ या आदिवासींसाठी त्यांनी काम करायचं ठरवलं. आदिवासींच्या विकासासाठी उभारलेल्या रिवॉचला स्थानिक लोकांनी भरभरून साथ दिली. कोणी जमीन दिली, कोणी बांधकाम करून दिलं. कोणी गाडी दिली, कोणी गॅस शेगडी, सोलार उपकरणं दिली.

रिवॉचमधल्या कामात, संशोधनात स्थानिकांना सामील केलं जातं. इथल्या हुशार, लायक लोकांना परदेशातल्या मोठमोठ्या संस्थेत पाठवून तिथल्या लोकांशी ताळमेळ घालून इथं त्याचा उपयोग कसा होईल याचा नियोजनबद्ध विचार असतो. अशा प्रकारे तिथले पंधरा विद्यार्थी जगभरातल्या विविध ठिकाणी जाऊन आलेत. स्थानिक प्रशासनातल्या लोकांनाही रिवॉचच्या संशोधनांत, कामांमध्ये बरोबर घेऊन, त्यांनाही बाहेरच्या देशात नेऊन ‘तिथले उपक्रम इथं कसे अंमलात आणता येतील’ या विचारांना चालना देण्याचा प्रयत्न असतो, जेणेकरून सरकारी स्तरावर राज्यात काही सुधारणा, पॉलिसी आणायच्या असतील तर त्याचा उपयोग होतो. शेतीची प्रगती, सेंद्रिय शेती प्रशिक्षण वगैरे विकासात्मक शिबिरं रिवॉचमध्ये आयोजित केली जातात. आदिवासी तरुण डॉक्टर, इंजीनियर, आय.ए.एस. ऑफिसर असे उच्चशिक्षित व्हावेत, त्यांची प्रगती व्हावी, ते देशाच्या मुख्य प्रवाहात यावेत यासाठी विजयजी झटत असतात. रिवॉच आपल्यासाठी काम करतंय हा विश्वास निर्माण झाल्याने लोकही कामात रस घेतात. रिवॉचमधले ९० टक्क्यांपेक्षा जास्त कार्यकर्ते स्थानिकच आहेत.

अरुणाचलची ७५ टक्के सीमा चीन, तिबेट, भूतान, म्यानमार या देशांना आणि २५ टक्के आसामला चिकटून असूनही अरुणाचल आपलं अस्तित्व, वैशिष्ट्य आणि वारसा टिकवून आहे. तिथले लोक वनस्पती आणि प्राण्यांना आपले नातेवाईक मानतात. त्यांची प्राचीन संस्कृती, परंपरा, वारसा जपला जावा म्हणून विजयजींनी संग्रहालयाची कल्पना मांडली. ही कल्पना तिथल्या लोकांनीही उचलून धरली. आदिवासींनी पुरातन, पारंपारीक ठेवा, वारसा, चित्रं, दागिने, माळा, तलवारी, हत्यारं, इतर वस्तू असा लाखोंच्या किमतीचा खजिना विनामोबदला विजयजींच्या स्वाधीन केला. एक audio visual विभागही बनवला. त्यात तिथल्या प्राचीन संस्कृतीविषयी, परंपरांविषयी माहिती जतन केली जाते. हिमालयीन औषधी वनस्पतींचं ज्ञान सर्वांना व्हावं, ते टिकावं म्हणून विजयजींनी एक मोठ्ठं वनस्पती गार्डनही बनवलंय. इथं अँथ्रोपोलोजी, आर्किओलोजी इत्यादि अनेक कोर्सेस घेतले जातात. देशभरातून, जगभरातून लोक, विद्यार्थी इथं अभ्यासासाठी, संशोधनासाठी येतात. आजूबाजूच्या विद्यार्थ्यांना एम.फील. आणि पी.एच.डी.साठी इथं मार्गदर्शन केलं जातं. विद्यार्थ्यांसाठी कॉटेजेस्, क्लासरूम्स, स्टुडिओजची सोयही रिवॉचमध्ये आहे.

‘जीवनव्रती’ असल्यानं रिवॉचचे डायरेक्टर असूनही विजयजींची स्वतःसाठीची अशी वेगळी खोली वगैरे नाहीये. ते कधी कधी ऑफिसमध्येही झोपतात. रिवॉचला एक रीसर्च इंस्टीट्यूट ते विद्यापीठ बनवण्याचं दायित्व विजयजींकडे आहे. संस्कृती आणि जीवनपद्धती यांची सांगड घालून २१ व्या शतकात आपल्याला कसं सुखकर जगता येईल यादृष्टीने विजयजींचं काम चालू आहे.

पुण्यातल्या ज्ञानप्रबोधिनीचे माजी प्राचार्य स्वर्गीय श्री.विवेक पोंक्षे हे पूर्वी अरुणाचलमध्ये काम करत होते. त्यांना अरुणाचलच्या लोकांबद्दल प्रेम आणि आपुलकी होती. विजयजींचा त्यांच्याशी संपर्क होता. त्यांची जीवनपद्धती, विचारसरणी विजयजींना खूप आवडायची. सततच्या संपर्कामुळे पोंक्षेसरांकडे आणि ज्ञानप्रबोधिनीकडे ओढा आणि येणंजाणं वाढलं. रिवॉच सुरू करताना वैचारिक साथ, दिशा, संशोधन कसं करायचं, संस्था कशी उभी करायची हे ज्ञान विवेक पोंक्षेसर आणि प्रबोधिनीमुळे मिळालं असं विजयजी आवर्जून सांगतात.

रिवॉच आणि विजय स्वामींचं आभाळाएव्हढं काम छोट्याशा कॅमेर्‍यात थोडंफार कोंबून आम्ही निघालो. पण परतीचा प्रवास फार सुखकर नव्हता. देशात CAA, CAB आणि NRC चा मुद्दा नुकताच सुरू झाला होता. अरुणाचलचा तसा संबंध नसला तरी आसाममध्ये जोरदार प्रतिक्रिया उमटली होती. आंदोलनाने हिंस्त्र वळण घेतलं होतं. आमचा विमानप्रवास अरुणाचलमधून व्हाया आसाम असा होता, पण आसामच्या दिब्रूगड विमानतळावर पोहोचणं अशक्य होतं. रस्तोरस्ती आंदोलनं चालू होती. विजयजींनी दिब्रूगडमधले त्यांचे एक सहकारी आणि शुभचिंतक श्री. संजय शर्माजी यांच्या सहाय्याने पुढचे ३ दिवस आमची सोय केली. तीन दिवसांनंतर कर्फ्यू जरा शिथिल झाला. तेव्हा कसंबसं मुंबईचं विमान मिळालं आणि आम्ही पुण्याला सुखरूप पोहोचलो. प्रवासात राहून राहून वाटत होतं की, आपणही समाजाचं काही देणं लागतो, निदान रिवॉचसारख्या संस्थांसाठी काहीतरी करायला हवं. माझ्या परीने रिवॉचच्या दृक-श्राव्य स्टुडिओसाठी सहकार्य करायचं मी ठरवलं आहे.

अजूनही अरुणाचलच्या निसर्ग सौंदर्याची भुरळ मनावरून उतरलेली नाही. ती कालांतराने उतरेलही कदाचित, पण उच्चशिक्षणानंतर सुखासुखी जीवन सोडून समाजकार्याचा विडा उचललेले विजय स्वामी, त्यांची तळमळ, त्यांचं काम, त्यांचे सहकारी, तिथले गरीब पण दिलदार आदिवासी यांचा कमी वेळात आयुष्यावर कोरला गेलेला प्रभाव कधीही कमी होणार नाही.

‘अरुणाचल’ म्हणजे अरुण – अचल अर्थात ‘उगवत्या सूर्याचा पर्वत’. विजयजींचा ‘जीवनव्रती’ कार्याचा अचल निश्चय असाच सूर्यासारखा कार्यरत राहो.

- गणेश फुके

gana2419@gmail.com

विजयजींच्या आणि रिवॉचच्या कामावर आधारित चित्रफीत पाहण्यासाठी पुढील link वर click करा 

https://drive.google.com/file/d/10jiew6gvn-M2nJCfhcA3o9_QSJTV0_Ic/view?usp=sharing

शोध विचारसरणींचा

महाराष्ट्रात निवडणुका घोषित झाल्या तेव्हा एका मित्राशी चर्चा करत होतो. निवडणुकांमधे नक्की काय होईल किंवा कोण जिंकेल अशा प्रकारचं बोलणं चालू होतं. तेव्हा चर्चेचा विषय हा राजकीय पक्ष आणि त्यांच्या विचारसरणी यांच्यावर आला. माझा मित्र म्हणाला, "विचारसरणीला चिकटून तुम्ही काहीही साध्य करू शकत नाही. राजकीय पक्ष तर मुळीच नाही. राजकारणात व्यावहारिक असावं लागतं. त्यांचा उल्लेख केवळ भाषणांमधे आणि लेखांपुरताच बरा." तो हे बोलता क्षणी माझ्यातला राज्यशास्त्राचा विद्यार्थी दुखावला गेला. त्यानंतर मी त्याला समजवायचा खूप प्रयत्न केला की तू बोलतो आहेस ते पूर्णपणे खरं नाही. महाराष्ट्रातच काय, जगभरात सुद्धा विचारसरणींचं अजूनही प्रचंड महत्त्व आहे, पण त्याला काही ते पटलं नाही. किंबहुना मला देखील ते त्याला नीट समजावता आलं नाही.

पण मग विचारसरणी म्हणजे नक्की काय?

आजच्या काळात, सोप्या शब्दात जर परिभाषा करायची झाली तर असे म्हणता येईल की विचारसरणी म्हणजे 'सुसंगत, पद्धतशीर आणि शास्त्रीय प्रकारे मांडल्या गेलेल्या विचारांची प्रणाली - जी सामाजिक, राजकीय किंवा आर्थिक व्यवहाराचा सैद्धांतिक पाया आहे. सद्यस्थितीत वापरल्या जाणाऱ्या अर्थानुसार विचारसरणीची काही वैशिष्ट्ये आहेत. राजकीय तज्ज्ञ अँड्र्यू हेवूड (Andrew Heywood) असं म्हणतो की सर्व राजकीय विचार हे सामाजिक आणि ऐतिहासिक संदर्भांनी प्रभावित आहेत आणि ते माणसांच्या राजकीय महत्त्वाकांक्षा सिद्धीस नेण्यात मदत करतात यात वाद नाही. तसंच विचारसरणी माणसाच्या भौतिक जीवनाला प्रभावित करतात आणि याचाच एक परिणाम म्हणून विचारसरणी समाजाला एकत्र आणण्याचं किंवा एखादी सामूहिक ओळख देण्याचं काम करतात. मात्र आजच्या या अर्थाकडे पोचेपर्यंत विचारसरणी या संकल्पनेने खूप मोठा प्रवास केला आहे, ज्यात अनेकांनी त्यावर महत्त्वाची भाष्यं आणि टीका केली आहे.

Antoine Tracy

विचारसरणी (ideology) या शब्दाचा उगम कसा झाला हे पुरेसं स्पष्ट आहे. सर्वप्रथम त्या शब्दाचा प्रयोग फ्रेंच राज्यक्रांती दरम्यान आनतुवान् ट्रेसी (Antoine Tracy) या विचारवंताने केला. अगदी अक्षरशः बघायला गेलं तर ट्रेसीसाठी या शब्दाचा अर्थ 'विचारांचे शास्त्र' (idea-ology) असा होता. तो म्हणतो की आपण वस्तुनिष्ठपणे कोणत्याही विचारांचा उगम कसा झाला हे शोधू शकतो. त्यामुळे ठरावीक विचार कसे अस्तित्वात आले किंवा त्यांचं शास्त्र या स्वरूपात कसं रूपांतर झालं हे 'विचारांच्या शास्त्रातून' शोधणं शक्य आहे. वर्तमान काळात जरी आपण विचारसरणी या शब्दाचा गर्भितार्थ ट्रेसीने सुचवल्याप्रमाणे घेत नसलो तरी त्याने सांगितलेल्या संकल्पनेतून काही महत्त्वाचे मुद्दे पुढे येतात. एक म्हणजे मनुष्याच्या डोक्यात सहजगत्या आलेले कोणतेही असंबद्ध विचार म्हणजे विचारसरणी नव्हे. त्या विचारांमध्ये काही प्रमाणात का असेना पण सुसंगती हवी. दुसरं म्हणजे विचारसरणी आपल्याला मनुष्याचा स्वभाव आणि त्याच्या संवेदनांमधून सभोवताली चाललेल्या सामाजिक व राजकीय घटना समजून घेण्यास मदत करते. ट्रेसीची संकल्पना असं सांगते की एखाद्या विचारसरणीमधील विचार हे केवळ सुसंगत असून चालणार नाहीत, तर ते पद्धतशीर आणि शास्त्रीय विश्लेषणातून पुढे आले असले पाहिजेत. त्यातून आपल्याला हे देखील कळलं पाहिजे की त्या व्यक्तीने मांडलेल्या विचारांमागची नेमकी कारणं कोणती किंवा त्या विचारांचे आधारस्तंभ कोणते. याचा अर्थ, मांडलेले विचार 'काय आणि कशासाठी' आहेत हे ज्यातून समजतं ती म्हणजे विचारसरणी.

Karl Marx

विचारसरणी या शब्दावर सर्वात मोठी टीका ही मार्क्सने (Marx) केली. मार्क्स म्हणतो की विचारसरणी ही त्या वेळच्या राज्यकर्त्या वर्गाशी जुळलेली असते. याचा अर्थ असा की ज्या वर्गाचं समाजातील बहुतांश भौतिक संसाधनांवर नियंत्रण असतं, फक्त तोच वर्ग त्यावेळी योग्य आणि आदर्श मानले जाणारे विचार कोणते हे ठरवतो. बाकी वर्गातील लोकांचे विचार हे त्या मुख्य विचारांचा खाली दाबले जातात. पुढे मार्क्स असं म्हणतो की यामुळेच विचारसरणी ही केवळ समाजातील (आर्थिक) वर्ग रचनेशी जोडली गेलेली आहे - तिला स्वतःचे असे अस्तित्व नाही. आणि सर्वात शेवटी तो सांगतो, की विचारसरणी समाजात फक्त संभ्रम आणि गैरसमजुती पसरवते. परिणामी, मार्क्सच्या साथीदार एन्गेल्स (Engels) याने नंतर विचारसरणीला खोटी / पोकळ जाणीव (false consciousness) असं म्हटलं आहे. राज्यकर्ता वर्ग या अशा विचारसरणीचा वापर त्यांनी चालू ठेवलेले जुलूम आणि अत्याचार, शोषित वर्गापासून लपवण्यासाठी करतो असा युक्तिवाद त्या दोघांनी केला. अशाप्रकारे विचारसरणी या शब्दाला मार्क्सवादी टिकाकारांमुळे काहीसा नकारात्मक अर्थ प्राप्त झाला. आधुनिक युगातील औद्योगिक समाजरचनेमधील व्यापारी (bourgeoisie) किंवा भांडवलदार वर्गाकडून इतर वर्गांचं केलं जाणारं शोषण संपुष्टात आणण्यासाठी मार्क्सवाद्यांनी विचारसरणी या संकल्पनेला एक नवीन अंग जोडलं. पण या विश्लेषणात एक मोठी त्रुटी आढळते. मार्क्सने 'उदारमतवाद (liberalism)' आणि 'पुराणमतवाद (conservatism)' या दोनच केवळ विचारसरणी आहेत, असं घोषित केलं, आणि त्याचे स्वतःचे विचार हे मात्र विचारसरणी नसून फक्त एक शास्त्रीय मांडणी आहे असं सांगितलं. अशाने विचारसरणी अत्यंत प्रतिबंधात्मक संकल्पना बनते, जी प्रत्यक्षात तशी नाही. मार्क्सचे विचार सुद्धा एक विचारसरणीच आहे. कोणताही गट असं म्हणू शकत नाही की त्यांचे विचार सत्याची बाजू मांडतात त्यामुळे ती केवळ शास्त्रीय मांडणी आहे आणि दुसऱ्या गटाचे विचार समाजाला फसवण्याचं काम करतात म्हणून ती विचारसरणी आहे. काहीजण त्यांचे विचार पद्धतशीरपणे, पुराव्यांनिशी मांडू शकतात याचा अर्थ त्यांचे विचार संपूर्णपणे शास्त्रीय आणि व्यक्तिनिरपेक्ष असतील असं नाही. त्याच वेळी विचारसरणी अत्यंत तटस्थ किंवा निष्पक्षपाती देखील असू शकत नाही. कारण मुळातच विचारसरणी, त्या त्या समाजाचे किंवा गटाचे विचार, त्यांच्या दृष्टिकोनातून समोर आणते.

विचारसरणींचं निराळेपण हे वेगवेगळ्या समाजगटांवर झालेल्या परिणामांमधून दिसून येतं. पण विचारसरणी समाजात ज्या भूमिका बजावतात त्यात पुरेसं साम्य आहे. तसं बघायला गेलं तर, आपण अशा छोट्या-मोठ्या भूमिकांची भलीमोठी यादी तयार करू शकतो. पण काहीच भूमिका अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरतात. त्यातील सर्वात महत्त्वाची भूमिका म्हणजे विचारसरणी समाजाला घडवते. एखाद्या विचारसरणीमुळे समाज एका धाग्यात विणला जातो. त्यांच्या आशा, श्रद्धा, निष्ठा त्यातून व्यक्त होतात. त्या समाजातील लोक कधीतरी सजगपणे, किंवा कधीतरी नकळतपणे वेगवेगळ्या कृतींमधून किंवा संभाषणातून त्यांचे विचार व्यक्त करत असतात. त्या विचारांना साचा देते ती म्हणजे विचारसरणी. उदा. अमेरिकेच्या राष्ट्रघडणीमधे व्यक्तिस्वातंत्र्य, लोकशाही, कमीत कमी नियमन असलेली अर्थव्यवस्था अशा विचारांचा खूप मोठा वाट आहे. त्यामुळे आज सुद्धा अमेरिकेच्या विविध क्षेत्रातील निर्णयांमागे तसा प्रभाव दिसून येतो. यातून विचारसरणीची दुसरी भूमिका स्पष्ट होते. ती म्हणजे, एखादी विचारसरणी सद्यस्थितीतील समाजरचना आणि चालू घडामोडी यांचं विश्लेषण करण्यास उपयोगी ठरते. उदा. उदारमतवाद आणि भांडवलशाही वर आधारित समाजरचनेतील त्रुटी आणि त्यातून समाजाचे होणारे शोषण हे समोर आणण्यास मार्क्सवाद आणि समाजवादाने खूप मोठी भूमिका निभावली. तिसरी आणि त्यातल्या त्यात ठळक अशी भूमिका, म्हणजे विचारसरणी ही समाजात राजकीय किंवा सामाजिक बदल घडवून आणण्याचे साधन म्हणून वापरता येते. कोणतीही विचारसरणी सैद्धांतिक पातळीवर पुरेशी सुसंगत नसली, तरीदेखील परिणामक्षम पातळीवर ती निर्णायक ठरते. कोणताही मोठा राजकीय बदल घडवण्याची ताकद विचारसरणीमध्ये आहे. उदा. विसाव्या शतकात भारत आणि त्यासारख्या अनेक देशांमधील स्वातंत्र्यलढ्यांमागे राष्ट्रवाद (nationalism) ही विचारसरणी खूप प्रभावशाली होती. बदल घडवणाऱ्या राजकीय चळवळींसाठी लोकांना एकत्र जमवण्याचं काम आणि त्यांच्या संधारणाचं काम हे विचारसरणीमुळेच शक्य होतं.

पण मग आज त्यांची समपर्कता काय?

गेल्या शतकातील काही महत्त्वाच्या घडामोडींमुळे अस्तित्वात असलेल्या विचारसरणींना नवं स्वरूप लाभलं आणि काही वेगळ्या विचारांवर आधारित विचारसरणी या उभरतीस आल्या. बदलत्या जगाशी जुळवून घेण्यासाठी आणि त्या विचारसरणीतील दोष दूर करण्यासाठी काही अभ्यासकांनी समाजात रूढ असलेल्या विचारसरणींमधे बदल केले. यातून नव-उदारमतवाद (neo liberalism), नव-मार्क्सवाद (neo marxism) यासारख्या विचारसरणी पुढे आल्या. तसेच जागतिकीकरण, तंत्रज्ञानातील प्रगती, जागतिक तापमानवाढ, सोवियत युनियनचा अस्त, भू-राजनैतिक (geopolitical) वाद अशा काही घटनांमुळे पर्यावरणवाद (environmentalism), उपभोक्तावाद (consumerism), धार्मिक कट्टरतावाद (religious fundamentalism) यासारख्या विचारसरणींचा उगम झाला किंवा त्यांचं अस्तित्व प्रकर्षानं जाणवू लागलं.

विविध विचारसरणींबद्दल थोडक्यात माहिती जाणून घेण्यासाठी ही Video Playlist बघा :

https://www.youtube.com/playlist?list=PLS0CO0PT_kELhtLZKz7X8XvWpBRYV4Hza

हेवूड (Heywood) असं म्हणतो की यामागचं मुख्य कारण तंत्रज्ञानाच्या आणि समृद्धीच्या वाढत्या पातळीमुळे लोकांच्या विचारांमधे होणारे बदल हे आहे. भौतिक सुखसोयी पूर्ण झाल्यानंतर माणूस आपसूक त्याच्या जीवनाच्या गुणवत्तेबद्दल विचार करायला लागतो. सांस्कृतिक ओळख जपणे, जागतिक शांतता, मानवी हक्क आणि त्यासोबत प्राण्यांचे हक्क, नैतिकता असे विषय हे प्रामुख्याने चर्चेत येऊ लागतात. त्यामुळे वर दिलेल्या विचारसरणी आणि त्यावर आधारित अनेक सामाजिक चळवळी आज आपल्याला उभ्या राहिलेल्या दिसतात. यासोबत जागतिकीकरण आणि तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे सामाजिक बंध (social bonds) यात सुद्धा बदल झाले आहेत. याचा परिणाम म्हणून लोक केवळ आपल्या देशातील किंवा संस्कृतीतीलच नाही, तर जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यातील लोकांच्या अडचणी समजून घेऊन अन्यायाविरुद्ध लढण्यास एकत्र येऊ शकले. ग्रेटा थनबर्ग (Greta Thunberg) या युवतीने सुरू केलेली Fridays for Future ही चळवळ याचं उत्तम उदाहरण आहे. आत्ताच्या प्रौढ पिढीने जागतिक तापमानवाढ थांबवण्यासाठी आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास कमी करण्यासाठी प्रयत्न करावेत आणि ही त्यांची जबाबदारी आहे याची जाणीव त्यांना व्हावी, असं या चळवळीचं उद्दिष्ट आहे. यासाठी ग्रेटाने अनेक देशांमधील शालेय वयोगटातील मुलामुलींना आंदोलन करण्यास प्रेरित केलं. एकमेकांशी कोणतीही ओळख नसताना सुद्धा असे वयोगट एकत्र येऊ शकतात हे यातून सिद्ध झालं. अशी नवी आंदोलनं आणि चळवळी विचारसरणीच्या बदलत्या स्वरूपाचं दर्शक आहेत.

Greta Thunberg

पुढील काही लेखांमध्ये आपण राज्यशास्त्रातील काही मुख्य विचारसरणी - उदारमतवाद, भांडवलशाही, समाजवाद, मार्क्सवाद, साम्यवाद (communism), आणि स्त्रीवाद (feminism) - समजून घेण्याचा प्रयत्न करणार आहोत. या विचारसरणींचा गाभा, त्यांचा विकास आणि प्रवास कसा झाला, समाजावर त्याचे काय परिणाम झाले, तज्ज्ञांनी व अभ्यासकांनी त्यावर केलेली टीका आणि आजच्या काळात त्यांची समपर्कता या काही मुद्द्यांच्या आधारे आपण त्या जाणून घेणार आहोत. त्यांचं एकमेकांमधलं नातं हे अत्यंत जटिल जरी असलं, तरी ते उलगडायचा प्रयत्न करणं हे सुद्धा तेवढंच गरजेचं आहे. जुन्या विचारसरणी या अत्यंत साचेबद्ध आणि स्पष्ट असल्या तरी आता तसं उरलेलं नाही. त्यामुळे नवीन विचारसरणी कशा घडतात किंवा घडल्या, याचा मागोवा घेणं महत्त्वाचं आहे. समाजाचे प्रश्न सोडवायचे असतील किंवा ते नीट समजून घ्यायचे असतील, तर लोकांच्या अडचणींचा, निष्ठांचा आणि नैतिकतेचा पाया काय आहे हे जाणून घेणं आवश्यक आहे. त्यासाठी तो पाया म्हणजे एखादी विचारसरणी असली तरी त्याच्या पलीकडे जाऊन विचार करावा लागेल. त्यासाठी स्वतःला एक प्रश्न विचारून बघूया – आपण खरंच विचारसरणींमधे गुंतलो आहोत का? की आपल्याला त्याचा सुगावा देखील लागलेला नाही?

- रोहित केंजळे

rohitken.21@gmail.com